Analisis Semantik Istilah Kognitif dalam Al-Qur’an: Tafakkur, Tadabbur, ‘Aql, dan Tażakkur

Main Article Content

Shofwan Sholahudin
Mohamad Zaka Al Farisi
Rinaldi Supriadi

Abstract

Penelitian ini bertujuan untuk menganalisis empat istilah kognitif utama dalam al-Qur’an—tafakkur, tadabbur, ʿaql, dan tażakkur—dengan pendekatan semantik Toshihiko Izutsu. Pendekatan ini digunakan untuk mengungkap makna dasar dan relasional dari setiap istilah guna merekonstruksi Weltanschauung (pandangan dunia) Qur’ani dalam konteks epistemologi Islam. Data utama berupa ayat-ayat al-Qur’an dianalisis melalui metode analisis isi secara kualitatif. Hasil penelitian menunjukkan bahwa istilah tafakkur dan tadabbur berfungsi sebagai instrumen kognitif awal yang bersifat kontemplatif, namun berbeda objek; tafakkur merespons realitas empiris, sedangkan tadabbur fokus pada isi al-Qur’an. Istilah ʿaql berperan dalam menalar hubungan kausal dan abstrak yang memerlukan fondasi ʿilm. Adapun tażakkur menempati posisi tertinggi sebagai bentuk pengaktifan kesadaran spiritual, yang hanya dapat dilakukan oleh ulū al-albāb. Keempat istilah ini membentuk struktur kognitif Qur’ani yang integratif, menggabungkan pengamatan, kontemplasi, penalaran, dan internalisasi spiritual secara bertahap dan berkesinambungan. Temuan penelitian ini tidak hanya memperkaya studi semantik al-Qur’an secara teoretis, tetapi juga memberikan implikasi praktis bagi pengembangan pendidikan Islam, khususnya dalam penyusunan kurikulum, materi ajar, dan pelatihan guru yang menanamkan keterampilan berpikir kritis dan spiritual secara terintegrasi dalam proses pembelajaran.

Article Details

How to Cite
Shofwan Sholahudin, Mohamad Zaka Al Farisi, and Rinaldi Supriadi. “Analisis Semantik Istilah Kognitif Dalam Al-Qur’an: Tafakkur, Tadabbur, ‘Aql, Dan Tażakkur”. Jurnal Semiotika-Q: Kajian Ilmu al-Quran dan Tafsir 5, no. 2 (July 23, 2025): 543–564. Accessed July 28, 2025. https://jurnal.radenfatah.ac.id/index.php/jsq/article/view/28365.
Section
Articles

How to Cite

Shofwan Sholahudin, Mohamad Zaka Al Farisi, and Rinaldi Supriadi. “Analisis Semantik Istilah Kognitif Dalam Al-Qur’an: Tafakkur, Tadabbur, ‘Aql, Dan Tażakkur”. Jurnal Semiotika-Q: Kajian Ilmu al-Quran dan Tafsir 5, no. 2 (July 23, 2025): 543–564. Accessed July 28, 2025. https://jurnal.radenfatah.ac.id/index.php/jsq/article/view/28365.

References

Abdelkarim, Majda Babiker Ahmed, dan Ali Albashir Mohammed Alhaj. “A Study of the Translatability and Untranslatability of Qur’ānic Arabic Particle Laʿalla لَعَلَّ in Some Selected Surahs: A Linguistic Perspective.” Journal of Language Teaching and Research 15, no. 2 (1 Maret 2024): 579–87. https://doi.org/10.17507/jltr.1502.26.

Al-Khawaldeh, Sami K., Mohammad M. Al-Ajaleen, Nisreen N. Al-Khawaldeh, Murad M Al Kayed, dan Majd M Alkayid. “The Semantic and Contextual Meanings of the Cognitive Words ‘Yʕqilu:N, Yatafakaru:N, Yatadabaru:N, Yafqahu:N’ in Holy Qur’an.” Theory and Practice in Language Studies 14, no. 6 (19 Juni 2024): 1838–49. https://doi.org/10.17507/tpls.1406.25.

Almaany.com. “تأمل.” Almaany Arabic-Arabic Dictionary. Diakses 12 Mei 2025. https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/تأمل/.

Al-Otaibi, Ghuzayyil Mohammed. “Semantic Prosody of Deictic Verbs in the Holy Qurʾān: A Corpus Study.” Humanities and Social Sciences Communications 12, no. 1 (27 Januari 2025): 88. https://doi.org/10.1057/s41599-024-04208-6.

Aṣfahānī, Abū al-Qāsim al-Ḥusayn ibn Muḥammad al-. al-Mufradāt fī Gharīb al-Qurʾān. Makkah al-Mukarramah: Maktabat Nizār Muṣṭafā al-Bāz, t.t.

Badrun, Muhammad, Alhafidh Nasution, Herlina Yunita Amroin, Afifah Nur Azmi, Jannati Ayu Mustika, Ummi Maghfiroh, dan Naiyla Syifa Multazamia. “The Significance of The Quranic Language as a Fundamental Concept of Semantics: An Analysis of Toshihiko Izutsu’s Thought.” QURANICA - International Journal of Quranic Research 15, no. 1 (2023): 1–21.

Bastari, Ahmad. “Pesan-Pesan Al-Qur’an untuk Ulul Albab: Studi Tematik dengan Pendekatan Munasabah.” Jurnal Semiotika-Q: Kajian Ilmu al-Quran dan Tafsir 4, no. 2 (1 September 2024): 589–606. https://doi.org/10.19109/jsq.v4i2.24480.

Chukhanov, Sansyzbay, dan Nurlan Kairbekov. “The Importance of a Semantic Approach in Understanding the Texts of the Holy Quran and Sunnah.” Pharos Journal of Theology, no. 105(3) (Juni 2024). https://doi.org/10.46222/pharosjot.105.36.

Hanani Ismail, Nor, Mardzelah Makhsin, Mohamad Khadafi Hj. Rofie, Salmah Omar, dan Muhammad Zickryl Hakim Roslan. “Higher Order Thinking Skills (HOTS): An Analysis Based on Surah Al-Hajj Verse 46.” Journal of Language and Linguistic Studies 17, no. 1 (30 Maret 2021): 471–80. https://doi.org/10.52462/jlls.30.

Hannoud, Kifah bint Kamel Abu. “Educational Implications Deduced from the Usage of Rhetorical Devices in the Qur’an: The Story of Prophet Zakariyyā in the Chapter of Āl ʿImrān as a Case Study.” Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry (TOJQI) 12, no. 10 (2021): 289–319.

Hilāl, Muḥammad al-. Tafsīr al-Qur’ān al-Tharī al-Jāmi‘ fī al-I‘jāz al-Bayānī wa al-Lughawī wa al-‘Ilmī. 1st ed. Damascus: Dār al-Mi‘rāj, 2022. https://tafsiralthary.com.

Ibn Fāris, Aḥmad ibn Zakarīyā al-Rāzī. Muʿjam Maqāyīs al-Lughah. Vol. 4. 6 vol. Damascus: Dār al-Fikr, 1979.

———. Muʿjam Maqāyīs al-Lughah. Vol. 2. 6 vol. Damascus: Dār al-Fikr, 1979.

Ibn Manẓūr, Muḥammad ibn Mukarram ibn ʿAlī. Lisān al-ʿArab. Cairo: Dār al-Maʿārif, t.t.

Ibn ʿĀshūr, Muḥammad al-Ṭāhir. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 7. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 21. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 5. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 23. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 2. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 14. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 20. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 29. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 19. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 30. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

———. Tafsīr al-Taḥrīr wa al-Tanwīr. Vol. 24. Tunis: al-Dār al-Tūnisiyyah li al-Nashr, 1984.

Ishak, Mohd Shuhaimi, dan Wan Mazwati Wan Yusoff. “Thinking from the Qur’ānic Perspective.” Al-Shajarah: Journal of the International Institute of Islamic Thought and Civilisation (ISTAC) 20, no. 1 (2016). https://doi.org/10.31436/shajarah.v20i1.324.

Izutsu, Toshihiko. God and Man in the Qur’an: Semantics of the Qur’anic Weltanschaung. New ed., 2. repr. Kuala Lumpur: Islamic Book Trust, 2008.

Jawharī, Abū Naṣr Ismāʿīl ibn Ḥammād al-Fārābī al-. aṣ-Ṣiḥāḥ: Tāj al-Lughah wa Ṣiḥāḥ al-ʿArabiyyah. Cairo: Dār al-Ḥadīṡ, 2009.

Julien, Heidi. “Content Analysis.” Dalam The Sage Encyclopedia of Qualitative Research Methods, disunting oleh Lisa M. Given. Los Angeles (Calif.): Sage, 2008.

Jurjānī, ʿAlī ibn Muḥammad ibn ʿAlī al-Zayn al-Sharīf al-. at-Taʿrīfāt. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 2020.

Kamali, Mohammad Hashim. Reading the Signs: A Qur’anic Perspective on Thinking. London: The international Institute of Islamic Thought, 2018.

Khotimah, Khusnul, Ussisa ‘Alat Taqwa, dan Shofiyyah Hanim. “Tafakkur on Malik Badri’s View.” Tasfiyah: Jurnal Pemikiran Islam 7, no. 2 (19 September 2023): 317–38. https://doi.org/10.21111/tasfiyah.v7i2.10495.

Maḥallī, Jalāl al-Dīn Muḥammad bin Aḥmad al-, dan Jalāl al-Dīn ʿAbd al-Raḥmān bin Abī Bakr al-Suyūṭī. Tafsīr al-Jalālayn. Cairo: Dār al-Ghad al-Jadīd, 2014.

Maṭrazī, Nāṣir ibn ʿAbd al-Sayyid ibn ʿAlī al-. al-Mughrib fī Tartīb al-Muʿrab. Beirut: Dār al-Kitāb al-ʿArabī, t.t.

Maʿluf, Louis, dan Bernard Tottel. al-Munjid fī al-Lughah wa-al-Aʿlām. 50 ed. Beirut: Dār al-Mashriq S.A.R.L., 2019.

Musawar. Belajar Mudah Ilmu Sharaf Dengan Matan Al-Bina’ Wa Al-Asas. Disunting oleh Jumarim. Mataram: Sanabil, 2019.

Saiin, Asrizal, dan Mohamad Karuok. “The Concept of Sense in the Qur’an: Tazakkur, Nazara, and Tadabbur as the Basic Human Potential Towards a Superior Human Being.” QiST: Journal of Quran and Tafseer Studies 2, no. 1 (26 Desember 2022): 44–62. https://doi.org/10.23917/qist.v2i1.1288.

Sāmurrā`ī, Muḥammad Fāḍil as-. Aṣ-Ṣarf al-‘Arabī Aḥkām wa Ma‘ānin. Beirut: Dār Ibni Kaṯīr, 2013.

Shihab, M. Quraish. Tafsîr Al-Mishbâẖ : Pesan, Kesan, dan Keserasian al-Qurʾan. Cetakan III. Vol. 10. 10. Jakarta: Lentera Hati, 2002.

———. Tafsîr Al-Mishbâẖ : Pesan, Kesan, dan Keserasian al-Qurʾan. Cetakan III. Vol. 4. Jakarta: Lentera Hati, 2002.

———. Tafsîr Al-Mishbâẖ : Pesan, Kesan, dan Keserasian al-Qurʾan. Cetakan IV. Vol. 9. Jakarta: Lentera Hati, 2005.

———. Tafsîr Al-Mishbâẖ : Pesan, Kesan, dan Keserasian al-Qurʾan. Cetakan IV. Vol. 14. Jakarta: Lentera Hati, 2005.

Suntoro, Adib Fattah, dan Amir Sahidin. “The Concept of ’Aqal in the Al-Qur’an.” Tasfiyah: Jurnal Pemikiran Islam 5, no. 2 (3 Agustus 2021): 245. https://doi.org/10.21111/tasfiyah.v5i2.6312.

———. “The Concept of ’Aqal in the Al-Qur’an.” Tasfiyah: Jurnal Pemikiran Islam 5, no. 2 (3 Agustus 2021): 245. https://doi.org/10.21111/tasfiyah.v5i2.6312.

Ṭabarī, Muḥammad ibn Jarīr al-. Jāmiʿ al-Bayān ʿan Taʾwīl Āy al-Qurʾān. Vol. 21. Makkah al-Mukarramah: Dār al-Tarbiyah wa al-Turāth, t.t.

Zabīdī, Muḥammad ibn Muḥammad ibn ʿAbd al-Razzāq al-Murtaḍā al-. Tāj al-ʿArūs min Jawāhir al-Qāmūs. Kuwait: Ṭabʿat al-Kuwayt, t.t.

Zulfikar, Eko. “Makna ūlū al-Albāb dalam al-Qur’an: Analisis Semantik Toshihiko Izutsu”. Jurnal Theologia 29, no. 1 (2018).

ʿUmar, Aḥmad Mukhtār. Muʿjam al-Lughah al-ʿArabiyyah al-Muʿāṣirah. 1st ed. Cairo: ʿĀlam al-Kutub, 2008.