Analysis of Multicultural Education Values in the Islamic Religious Education and Ethics Textbooks for Grade-XI Senior High School
DOI:
https://doi.org/10.19109/tadrib.v11i2.28894Keywords:
CDA , Multicultural Education , Islamic Religious Education , TextbooksAbstract
This study aims to analyze the multicultural education values contained in the Islamic Religious Education and Ethics textbooks for grade XI of Senior High School/Vocational School. Using a Critical Discourse Analysis (CDA) approach, the research focuses on the representation of multicultural values in both textual and visual content. Data were collected through literature review and documentation, while the analysis involved three stages: description, interpretation, and explanation. The primary data source is the 2021 first edition of the Islamic Religious Education and Ethics textbook published by the Ministry of Education, Culture, Research, and Technology. The findings reveal that the textbook incorporates values such as tolerance, equality, justice, democracy, and humanism, which are represented through 289 textual narratives and 105 visual illustrations. CDA also shows that these values are reflected in subchapters covering Islamic insights, inspirational stories, character development, and reflections. The analysis of visuals further illustrates multicultural discourses related to equality, humanism, democracy, and tolerance in educational and social contexts. The study concludes that the textbook can serve as a vital tool in promoting multicultural awareness and building student character. It also offers valuable insights for textbook authors, educators, and policymakers to create more inclusive and culturally responsive educational materials in response to Indonesia's pluralistic society.
References
Agustian, M. (2019). Pendidikan multikultural. Universitas Katolik Indonesia Atma Jaya.
Alghamdi, Y. (2017). Multicultural education in the US: Current issues and suggestions for practical implementations. International Journal of Education, 9(2), 44–52.
Alhaddad, M. R. (2020). Konsep pendidikan multikultural dan pendidikan inklusif. Raudhah: Proud to Be Professional Jurnal Tarbiyah Islamiyah, 5(1), 21–30.
Amin, M. (2018). Pendidikan multikultural. Pilar: Jurnal Kajian Islam Kontemporer, 9(1), 24–34.
Munandar, A. (2022). Metode guru dalam membina akhlak siswa di Madrasah Aliyah. Journal of Educational Research (JER), 1(1), 41–60.
Armiyati, L., & D. (2024). Muatan nilai multikultural pada buku teks sejarah kelas X: Sebuah analisis wacana. Candrasangkala: Jurnal Pendidikan dan Sejarah, 10(2), 23–29.
Aseery, A., & Alfaifi, M. (2024). Religious Tolerance in Saudi Arabia's Middle School Islamic Studies. British Journal of Religious Education, 1–19. https://doi.org/10.1080/01416200.2024.2315551
Azzahra, G. F., Asbari, M., & Ariani, A. S. (2023). Pendidikan multikultural: Menuju kesatuan melalui keanekaragaman. JISMA: Journal of Information System and Management, 2(6), 1–7.
Charmilasari, & Juni, T. W. (2024). Analisis wacana kritis: Representasi nilai-nilai multikultural dalam buku teks EFL Kemendikbud. Jurnal Dieksis ID, 4(1), 13–25.
Fihris. (2019). Toleransi beragama pada mahasiswa Muslim di Semarang: Studi tentang pengaruh faktor lingkungan pendidikan, tipe kepribadian, dan orientasi keagamaan pada sikap toleransi beragama [Disertasi doktor, UIN Walisongo].
Firtikasari, M., & Andiana, D. (2024). Pendidikan multikultural. Cahaya Smart Nusantara.
Herawati, E., Ningtias, R. K., & Habibie, M. R. (2021). Relevansi pendidikan multikultural Nabi Muhammad dalam konteks keindonesiaan: Spirit profetik dalam mengelola keragaman di basis masyarakat multikultural. Nur El-Islam, 8(2), 1–42.
Idaningsih, Y. S. (2020). Analisis wacana kritis terhadap nilai pendidikan multikultur novel Ranah 3 Warna karya Ahmad Fuadi dan pemanfaatannya sebagai bahan ajar apresiasi sastra di kelas XI SMA. Wistara, 3(2), 155–168.
Katsir, I. (2004). Tafsir Ibnu Katsir (Jilid 5). Pustaka Imam Syafi’i.
Mapuranga, B., & Bukaliya, R. (2014). Multiculturalism in schools: An appreciation from the teachers’ perspective of multicultural education in the Zimbabwean school system. International Journal of Humanities, Social Sciences, and Education, 1(2), 30–40.
Mustafida, F. (2020). Integrasi nilai-nilai multikultural dalam pembelajaran Pendidikan Agama Islam (PAI). Jurnal Pendidikan Islam Indonesia, 4(2), 172–185.
Nasir, R., Nurjannah, S., & Andria, N. F. A. (2023). Buku ilustrasi digital sebagai media untuk meningkatkan kemampuan numerasi siswa dalam bahasa Inggris. Griya Journal of Mathematics Education and Application, 3(2), 394–404.
Peacy, S.-I. for Diversity and … (2023). Ringkasan laporan survei toleransi siswa sekolah menengah atas (SMA). [Laporan penelitian].
Prayoga, A. S., Natasya, R. D., & Syaifudin, M. (2024). Analisis kelayakan kegrafikan pada buku ajar Pendidikan Agama Islam dan Budi Pekerti. Ta’dibuna: Jurnal Pendidikan Islam, 13(4), 224–245. https://doi.org/10.32832/tadibuna.v13i4.16496
Purwanto, Y., Firdaus, E., & Faqihuddin, A. (2024). Teaching religious moderation to pre-service teachers: An Indonesian case study. Religious Education, 119(4), 307–320. https://doi.org/10.1080/00344087.2024.2385174
Purwanto. (2018). Analisis nilai pendidikan multikultural dalam buku ajar Pendidikan Agama Islam dan Budi Pekerti Kurikulum 2013 serta implementasinya dalam pembelajaran [Tesis magister, UIN Sunan Kalijaga].
Rahman, A., & Nugroho, H. (2021). Pendidikan Agama Islam dan Budi Pekerti untuk SMA/SMK kelas XI. Pusat Perbukuan, Badan Standar Kurikulum dan Assessment Pendidikan, Kementerian Pendidikan, Kebudayaan, Riset, dan Teknologi.
Santoso, G., Aulia, A. N., Indah, B. S. N., Lestari, D. P., Ramadhani, F. F., Alifa, H., & Mahya, A. F. P. (2023). Bhinneka Tunggal Ika sebagai pemersatu bangsa Indonesia dari dahulu sampai sekarang. Jupetra: Jurnal Pendidikan Transformatif, 2(2), 183–194.
Shabilla, S. P., & Suryarini, D. Y. (2023). Pentingnya pendidikan multikultural di sekolah dasar. Pentingnya Pendidikan Multikultural di Sekolah Dasar, 4(1), 418–420.
Syahriman, A., & Mulyana, A. (2021). Multikulturalisme: Analisis wacana buku teks pelajaran sejarah. Jazirah: Jurnal Peradaban dan Kebudayaan, 2(1), 10–32. https://doi.org/10.51190/jazirah
Vanesia, A., Kusrini, E., Putri, E., Nurahman, I., & Simaremare, T. P. (2023). Pentingnya nilai-nilai pendidikan multikultural dalam masyarakat. Jurnal Dinamika Sosial Budaya, 25(1), 242–251. Retrieved from https://journals.usm.ac.id/index.php/jdsb
Wahyudi, E. (2023). Pembelajaran mata pelajaran Pendidikan Agama Islam multikultural dalam membangun profil pelajar Pancasila. JISMA: Jurnal Ilmu Sosial, Manajemen dan Akuntansi, 2(5), 1181–1188.
Wirda, A., Dhoni, A. R., Ulva, D. A., Fatmawati, Listiana, & Banani, P. F. (2023). Urgensi pendidikan multikultural di sekolah dan masyarakat Indonesia sebagai bentuk keragaman budaya. Yasin: Jurnal Pendidikan dan Sosial Budaya, 3(1), 1–7. https://doi.org/10.58578/yasin.v3i1
Yanuarti, E., & Sari, D. P. (2020). Media informasi Pendidikan Islam: Analisis perbandingan pendidikan multikultural (Indonesia, Amerika, Kanada, Inggris). At-Ta’lim: Media Informasi Pendidikan Islam, 19(1), 46–65.
Yaqin, M. A. (2019). Pendidikan multikultural: Cross-cultural understanding untuk demokrasi dan keadilan. LKIS.











